Gebaseerd op de Puiboekjes van Haarlem en de daarin gepubliceerde statistische gegevens blijkt er een enorme oversterfte in Haarlem te zijn geweest in 1761, maar met name rondom 1781. De oversterfte in 1761 kan het gevolg zijn van foutieve data, aangezien toen werd overgeschakeld van gegevens gepubliceerd in kranten naar feitelijke gegevens van de pui van het stadhuis en de gereformeerde kerk.

In 1781 is er niet alleen een dramatische toename van het aantal sterfgevallen van beide geslachten en in alle leeftijden, maar ook nog eens een dramatische afname van het aantal geboren kinderen:

Heeft iemand een idee wat er rond 1781 in Haarlem gebeurd kan zijn dat zo'n massale oversterfte kan verklaren?

Als bonusvraag: Kan iemand verklaren waarom er tussen 1751 en 1811 structureel minder meisjes geboren worden, dan jongens?

Michaël

Ik denk aan een epidemische ziekte. (blijkbaar was er toen al een vroege vorm van cholera, alhoewel die pas in de 19e eeuw hier echt grote gevolgen kreeg)

Zie bijv.   https://digirepo.nlm.nih.gov/ext/cholera/PDF/101201134.pdf

Voor wat de bonusvraag. Google maar eens op de verhouding aantallen geboren jongens en meisjes. Is ook heden ten dage nog het geval.

Dag Karel,

Dank voor beide antwoorden. Het verschil in aantal geboorten tussen jongens en meisjes is dus een algemeen en normaal verschijnsel, dat iedereen behalve ik al kende. Dat is duidelijk.

Wat betreft de cholera: de verhandeling zegt dat de cholerauitbraak zelde langer duurde dan 6 weken, maar ik zie maanden lang een verhoogd aantal sterfgevallen in Haarlem. Uiteraard wist men toentertijd niet dat men te maken had met cholera en zal de ziektenaam niet in de in de doodsoorzakenlijsten voorkomen. Er komt gedurende een aantal maanden een relatief hoog aantal gestorvenen voor die aan TBC leden, maar ook aan koortsen. Dat is echter een omschrijving waar je alle kanten mee uit kunt. Ook galziekte kwam in een relatief hoog aantal voor. Geen idee wat de moderne naam hiervoor moet zijn. Ik vermoed dat hiermee diverse ziekten beschreven kunnen worden.

Zelf zat ik te denken aan bijvoorbeeld een extreme hongersnood. Die zal een aanloop van een aantal maanden hebben, gedurende welke al het eten opraakt, en dan een hoogtepunt van een aantal maanden, gedurende welke alle verzwakte mensen sterven en dan weer een aantal maanden om terug te gaan naar het normale niveau van het aantal sterfgevallen, zodra de voedseltoevoer weer normaliseert.

Maar ik ken geen enkele beschrijving van zo'n hongersnood en die zou natuurlijk niet beperkt zijn tot alleen Haarlem.

De beschreven periode valt samen met het midden van de vierde Engelse oorlog (1780-1784).

Ik zie op https://sites.google.com/site/venstersvoorgeslacht/home/epidemieen-en-hongersnoden wel dat er in 1779/1780 een epidemie van rode loop/dysenterie was. Er worden alleen brabant en Gelderland genoemd en niet Haarlem. En ook wordt een epidemie van rotkoorts gemeld. Die komt in Haarlem ook voor, maar het gaat slechts om een geval per maand. Dus dat kan de verklaring niet zijn.

Ik houd me dus nog steeds aanbevolen als iemand het defintieve antwoord weet of een studie over deze sterfgevallen kent.

Michaël

Mogelijk geen causaal verband, maar ik meld het toch even: https://hdl.handle.net/10648/54afd349-873b-46d3-9f0a-06b0f07aefa4

Bedankt Jan,

Ik zie nog niet direct hoe dit college me bij mijn vraag kan helpen, maar ik ben erg blij dat je me op deze toegang hebt gewezen (NHA: Toegang 3300 Collegium Medico-Pharmaceuticum te Haarlem). Het bevat belangrijke gildeledenlijsten, die niet voorkomen in toegang 1105 Ambachtsgilden te Haarlem.

Ik ga hier in ieder geval nog iets meer in snuffelen.

Michaël

de doodsoorzaken staan vermeld in het gaardersregisters [1761 hier, 1781 hier] je kunt dus kijken in welke maanden buitengewoon veel mensen overleden zijn en welke doodsoorzaken aangegeven werden. Vanaf het najaar van 1761 zijn er bijv. veel gevallen van rode loop

Dankjewel Peter,

De doodsoorzaken staan ook in de Puiboekjes zelf, gesommeerd aan het eind van iedere maand. De Puiboekjes waren oorspronkelijk een maandelijkse uitgave op abonnementsbasis. Deze overzichten geven voor mij niet een duidelijke 'winnaar', wat doodsoorzaken betreft.

Rode loop (dysenterie) scoort hoog, en tering (tuberculose) en koortsen. En de relatieve aantallen variëren per maand. Mogelijk dat we hier te maken hebben met twee gelijktijdige epidemieën, die elkaar versterkten.

Maar, aangezien noch statistiek, noch medische kennis mijn fortes zijn, hoopte ik ergens tegen een publicatie aan te lopen van iemand die dit al haarfijn had uitgezocht.

Michaël

Hier vind ik wel wat over sterfte in Haarlem (voornamelijk aan de pokken): https://edepot.wur.nl/138379

Zie met name rondom pagina 88.

Maar dit beantwoordt denk ik niet jouw vraag.

Dag Karel,

Ik wist van deze publicatie, maar was hem weer vergeten. Ik ben blij dat je me er aan helpt herinneren, want hij bevat voor mij belangrijke gegevens. Onder andere staat er in wat de reden was om de Puiboekjes in Haarlem uit te geven en hij geeft ook aan dat er in Haarlem wel pokkenepidiemieën waren, maar niet rond 1779. De pokken vallen dus af als belangrijkste doodsoorzaak.
Willibord Rutten schrijft expliciet over de hoge sterfte die ik ook zag (p. 85):
"Vanaf 1779 was de sterfte vier jaar lang abnormaal hoog. Deze vier jaar durende sterftecrisis (1779-82) had een cumulatieve kracht van 5 op de schaal
van Dupâquier. Het was een ware catastrofe, maar de pokken hebben daar weinig aan bijgedragen. In 1779 en 1782 was de kindersterfte (0-11 jaar) 
duidelijk hoger dan normaal, maar de toeneming van de sterfte was naar verhouding veel groter bij personen van twaalf jaar en ouder."

Blijven voorlopig dysenterie en TBC over als belangrijkste verdachten,

Michaël

Ik begrijp niet goed het woordje "maar" in het citaat van Willibord Rutten: "...de kindersterfte was hoger dan normaal, MAAR de sterfte van 12 jaar en ouder was nog veel hoger". Dat is toch logisch: als er minder kinderen geboren worden (zoals de eerste grafiek laat zien) dan is de kindersterfte ook minder.    En, ter verklaring van genoemde grafiek, als er een epidemie heerst dan worden minder kinderen verwekt en sterven meer zwangere vrouwen. 

Dag Sprangers,

Ik ben geen statisticus en geen demograaf. Maar, Willibord Rutten wel. En hij is op het onderwerp gepromoveerd, dus ik ga op zijn woord af.
Zie de tabellen in zijn studie op p. 91 en 92, waain hij de sterftekans per leeftijd opgeeft. Daarin maakt het dus niet meer uit of er veel of weinig mensen in een bepaald kohort geboren worden.
Verder is het niet noodzakelijk dat er tijdens een epidemie meer zwangere vrouwen sterven, indien het een epidemie betreft die vooral kinderen treft, die nog geen immuniteit hebben opgebouwd. Volwassenen hebben die immuniteit vak juist wel.
Maar, een groot deel van de dissertatie en de getallen gaat juist over wie werden er ziek en wie niet en hoe dat te verklaren.

Michaël

Ook ik zal mijn meerdere moeten erkennen in een echte statisticus. Bovendien heb ik natuurlijk niet alle 559 pagina's gelezen van diens proefschrift, dat overigens beperkt is tot pokkenepidemieën, terwijl het erop lijkt dat er rond 1781 in Haarlem andere rampen tegelijk speelden. 

Laat mij toch het risico nemen om als leek mijn mogelijke verklaring over de "dramatische afname van het aantal geboren kinderen" proberen toe te lichten (hoewel dat niet expliciet je vraag was).

Ik bedoelde niet dat er tijdens een epidemie meer zwangere vrouwen dan andere vrouwen stierven, maar dat er onder de vele overleden volwassen vrouwen ook veel van hen zwanger moeten zijn geweest; immers vrouwen tussen 20 en 40 waren vroeger heel vaak zwanger. Dat moet al tot een geboortedaling hebben geleid. En dat geteld bij het feit dat er tijdens oorlogen, hongersnood en/of epidemieën minder kinderen werden verwekt. 

PS.  Is de eerste grafiek gebaseerd op geboorten of op dopen?

Alle drie de grafieken zijn gebaseerd op cijfers uit de Puiboekjes Haarlem (NHA: Toegang 1211). Daar worden geboorten genoemd, maar ik neem aan dat het om dopen gaat. Na 1811 (de serie gaat door tot 1856) zijn het natuurlijk wel geboorten.

Michaël

Dank iedereen voor de bijdragen. Ik heb voldoende antwoord gekregen.

Een en ander verwerk ik in een artikel over de Puiboekjes in Gens Nostra. Ik zal deze draad bijwerken, zodra ik meer details over de publicatie heb.

Michaël