Onderzoek in Nederland » Familie Vos stamlijn, Joodse voorouders?
Vooraf: bent u al redelijk ervaren in de genealogie, en vertrouwd met bronnen, of begint u pas? Uit uw verhaal kan ik dit niet opmaken. Een gratis cursus vindt u hier: https://www.ou.nl/eCache/DEF/2/31/528.html
Zoals u misschien weet, wordt in de moderne bevolkingsadministratie, vanaf oktober 1994 (nu Basisregistratie Persoonsgegevens BRP, daarvoor de Gemeentelijke Basisadministratie GBA) géén aantekening gehouden van enige levensovertuiging of geloofsrichting. De moderne staat is daarin niet geinteresseerd, aangezien een levensovertuiging of geloofsrichting op zichzelf voor een democratische rechtsstaat geen verschil mag uitmaken in de bejegening van een burger. Deze zal dus, nog afgezien van de vraag wanneer die evt. ooit zou worden "vrijgegeven" aan het algemene publiek voor inzage als archiefstuk, nooit een bron zijn voor uw vraag naar het geloof. Het CBG in Den Haag verstrekt op uw aanvraag uittreksels uit deze persoonslijsten op naam van overledenen, en daarop ziet u inderdaad ook geen geloofsregistratie terug.
(fragment)
De bevolkingsregisters van daarvóór, in de periode ca. 1939-1994, in de vorm van de papieren zgn. persoonskaart, vermelden wèl een godsdienstige overtuiging, in vak 6, Kerkelijk gezindte; maar u komt als deel van het algemene publiek niet te weten welke geloofsovertuiging dat is geweest, want de instelling die namens het Rijk de collectie PK's op naam van overleden inwoners beheert, het CBG, verstrekt alleen uittreksels daaruit waarop het vakje dat die overtuiging vermeldt is afgedekt. Dit in verband met de privacybescherming, en bovenal de afschuwelijke ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog, toen "dankzij" de inspanningen van de overijverige bevolkingsambtenaar Lentz de Duitse bezetter gemakkelijk joden kon opsporen. Sowieso zou de kennis daarvan weinig waarde hebben, want de vermelding van "gezindte" op de persoonskaart werd klakkeloos overgenomen van de registratie ervan bij het zogenaamde "gezinshoofd", toen vaak de vader; en de geregistreerde werd niets gevraagd. U kunt dat o.a. zien aan de herkenningsplaatjes van Nederlandse dienstplichtige militairen (-1996) ; duizenden jongens liepen rond met een herkenningsplaatje waarop plompverloren bijv. de aanduiding "RK" of "protestant" was aangebracht d.z.v. de afdeling Militaire Zaken van hun woongemeente, en hen was nooit iets daarover gevraagd: complete onzin dus, het overgrote deel was gewoon niet-gelovig. De tijden dat men bijna werd "geacht enige godsdienst te hebben" zijn voorbij; nu gaat de vraag ja/nee daaraan vooraf.
Daaraan voorafgaand, in de periode ca. 1920-1939, werd het bevolkingsregister bijgehouden in de vorm van gezinskaarten. Deze zijn nog lang niet allemaal gedigitaliseerd en online beschikbaar, maar ter plaatse gewoon vrij toegankelijk bij de diverse Regionale Historische Centra / streek- en gemeentearchieven; daar rust geen privacybescherming meer op. Op die kaarten is wel een vermelding aanwezig van de geloofsrichting van de geregistreerde persoon, dus die zou u daaraan kunnen aflezen. Zo ook bij de eerdere versie van het naar nationale wetgeving uniform aangehouden bevolkingsregister, het klassieke bevolkingsregister (in dikke folianten bijgehouden), ongeveer van 1850-1920, waarvan u steeds vaker ook scans online kunt vinden. De joodse godsdienst was daarin meestal aangegeven als NI, Nederlands-Israelitisch Kerkgenootschap.
Daarvóór was er bij de overheid wel sprake van registraties op dit gebied, alleen niet uniform voor heel Nederland, maar als plaatselijke initiatieven, beginnend in de late middeleeuwen: poorterboeken, kiezerslijsten, registres civiques, enz. Of u daarin een aantekening van een geloofsrichting aantreft, is niet in algemene zin te zeggen. Kerken hielden wel een soort "bevolkingsregistratie" bij in de vorm van lidmatenlijsten, Status animarum als register van parochianen; en u kent natuurlijk de registratie van individuele gebeurtenissen als doop, trouw en begraving in zgn. DTB-boeken, ofwel (incl. lidmatenregisters) DTBL-boeken. Hier stelt zich de vraag niet zo, omdat mèt de bron waarin u onderzoek doet, ook meteen dat kerkgenootschap duidelijk is; niet gevonden betekent niet altijd niet-toebehorend, alleen maar geen bewijs-van-toebehoren-hebbend.
Overigens zijn dit rond levensovertuiging / geloof géén kwesties waarbij u maar gemakkelijk allerlei etiketten en benamingen kunt gaan plakken, "collectief"; u zag dat al aan het voorbeeld van de dienstplichtigen met hun herkenningsplaatjes. Geloof kan ook heel goed een meer cultureel gevoeld fenomeen zijn, en men kan zich zo voelen of zichzelf zo opvatten, terwijl een desbetreffende "religieuze autoriteit" iemand helemaal niet als zodanig zou erkennen. Omgekeerd kan bij zo'n autoriteit of genootschap een bepaald beeld (of registratie) bestaan, waarin men ondubbelzinnig als tot-die-geloofsgemeenschap-behorend bekend staat, terwijl die persoon zèlf zich daar niet of niet meer zo in herkent (u ziet in Brabant weleens dat kerkelijke functionarissen klagen over lege kerken, maar op hoogtijdagen als pasen en kerstmis de kerk toch vol zit, wat die functionarissen alleen maar woedender maakt over de "afwezigheid" op andere dagen). Veel mensen hebben in onze moderne tijd tot oktober 1994 nooit geweten dat de gemeente op de persoonskaart op hun naam een geloofsaanduiding registreerde, en veel mensen die dat te weten kwamen, hebben de gemeente verzocht die door te halen (ook vanwege de privacy: kerken kregen zo automatisch bericht van verhuizingen en gezinsmutaties). - Zelfs binnen een geloofsgemeenschap kan een groot en pijnlijk verschil van mening bestaan over wie zich daartoe mag rekenen: zie bijvoorbeeld de discussie in joodse kringen over "mensen met een joodse moeder" en "vaderjoden", https://nl.wikipedia.org/wiki/Joden#Wie_is_Joods? . Als buitenstaander/genealoog die alleen maar bronnen buiten de persoon zelf raadpleegt en/of uit de tweede of derde hand (internet, archieven, literatuur), moet je op dit gebied heel terughoudend te werk gaan, en je zoveel mogelijk onthouden van een oordeel of bestempeling: zolang je de persoon niet zelf hierover hebt kunnen spreken, of dat nooit meer zult kunnen omdat die persoon overleden is, moet je met het "toekennen" van geloofsrichtingen heel voorzichtig omgaan (dus in je genealogische software/aantekeningen nooit stellig opnemen "de persoon is joods / RK / boeddhist", maar hooguit "de persoon is X volgens die bron".
Verder past bij dit thema de aantekening, dat in vroeger tijden mensen veel meer gewend waren zich te schikken naar "het lot", "de groep", "de traditie", "de gewoonte", "de cultuur", "de kerk" of "de familie"; en in onze moderne tijden sinds ca. 1965-1970 mensen zich op dit gebied gelukkig niets meer laten opdringen (meer individualistisch). Als je vroeger iemand zoiets vroeg, bijv. "hoe ben jij Ned.-Hervormd geworden", dan antwoordde die persoon vaak met een nietszeggend antwoord, als "Huh, nogal wiedes, ik ben zo gebóren, mijn ouders waren het ook"; kennelijk was hem of haar nooit gevraagd of hij/zij zelf óók dezelfde plannen had met zijn/haar leven, of misschien hieraan toch zèlf inhoud wilde geven op dit punt van levensbeschouwing. Tegenwoordig is het, althans in het vrije Westen, in elk geval vanaf je 18de een puur individuele keuze, welke levensovertuiging of geloof je eventueel wilt gaan aanhangen. Als genealoog mag je dus nooit zomaar voetstoots aannemen, als je bronnen onderzoekt: ouders = geloof X, dùs kinderen = geloof X.
Daarbij blijft een geloof zoiets als een innerlijke keuze en een uiterlijk gedrag (groepsrituelen e.d.), dus een zaak van praktisch handelen en mentale overtuiging; het is (althans in het vrije Westen) een vrije keuze om te kiezen, af te leggen, te verwisselen voor een ander, of het gewoon voortaan zónder te doen, je trekt het a.h.w. aan en uit als een jas (voorzover althans het desbetreffende geloofsgezelschap je wil accepteren). Het is niet iets "biologisch", iets "lichamelijks", iets in je DNA. Immers: ik zou mórgen kunnen uittreden uit wèlke geloofsgemeenschap dan ook, en aan mijn DNA of lichaam is nog steeds geen spat veranderd, dus kan ook niemand aan de hand daarvan conclusies trekken over mijn oude of nieuwe geloof of levensovertuiging. Genealogen die brabbelen bijv. "ik ben half katholiek en half hindoe, want mijn vader is RK, mijn moeder hindoe", of spreken van "zij is van joodsen bloede", alsof het iets lijfelijks is, iets lichamelijks, praten m.i. totale onzin.
Concreet voor de genealoog betekent dit alles dus, dat wanneer u van een bepaalde familie een complete stamreeks/genealogie heeft uitgezocht, (laten we zeggen vanaf de 17de eeuw tot diep in de 20ste of zelfs 21ste eeuw), u voor de -laten we zeggen- 2 of 3 meest recente generaties niet zomaar mag aannemen (op een afstand, als onderzoekende buitenstaander achter de computer) dat omdat een familie in 1811 toevallig Luthers was, hindoe, jood of boeddhist, alle individuele familieleden in onze moderne tijd sinds ca. 1965-1970 dat óók zijn. Vrijheid die nu gewóón is daarin, betekent immers een grote verscheidenheid aan opvattingen bij meerdere mensen binnen -toevallig- dezelfde familie, en dùs dat uw "etiketjesplakkerij" nooit meer voor een familie-als-geheel zou kunnen gelden ("Die héle familie Geelen uit Limburg is vanouds katholiek, al van 1667 tot 2017 een puur katholieke familie!"). Geloof en levensovertuiging in de genealogie zou je dus alleen maar moeten "aannemen" en noteren (in je genealogische software / aantekeningen) met daarbij de kanttekening "volgens die bepaalde bron", en vooral voor individuele personen, niet voor families als geheel; zeker niet, als je de personen van die familie niet allemaal (meer) persoonlijk kunt spreken, voor je onderzoek. De beste bron is vaak die bron die het dichtst bij de persoon zelf staat (egodocumenten als brieven, dagboeken, e.d.), pas daarnà de familie, de groep, de overheid, de kerk, e.d. In uw geval zijn goede bronnen voor uw onderzoek natuurlijk ook de verschillende websites en verenigingen voor "joodse genealogie".
Succes met uw onderzoek,
met vriendelijke groet, Dimitri Vlas